قلم

ماه رمضان، ماه اجابت درخواست‏ها

در روایتی پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) می‏فرمایند: «لَوْ یَعْلَمُ الْعَبْدُ مَا فِی رَمَضَانَ لَوَدَّ أَنْ یَکُونَ رَمَضَانُ السَّنَه» اگر بنده بداند که در ماه مبارک رمضان چیست، هر آینه دوست می‎دارد که تمام سال، ماه رمضان باشد. لذا روایتی نقل شده است که وقتی ماه مبارک رمضان می‎آمد، پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) این جملات را می‏فرمودند: «سُبْحَانَ اللَّهِ مَا ذَا تَسْتَقْبِلُونَ وَ مَا ذَا یَسْتَقْبِلُکُمْ»؛ شما به دیدار چه می‎روید؟! چه چیز به دیدار شما می‎آید؟! در روایت آمده است: «قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّات». حضرت سه بار این را تکرار می‎فرمودند.

در روایتی پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) می‎فرمایند: خداوند در هر شب از ماه مبارک رمضان سه بار می‎فرماید آیا درخواست‏کننده‎ای از من هست که من درخواست او را اجابت کنم؟! آیا کسی هست که به من رجوع کند و از من پوزش بطلبد تا من هم بپذیرم؟! این روایات مربوط به خود ماه مبارک رمضان است که موقعیّت ماه رمضان را بیان می‏کند.

تقسیم بندی حاجات

خواسته‎های ما در یک تقسیم‏بندی ابتدایی به دو دسته معجّل یا کوتاه‏مدّت و مؤجّل یا بلندمدّت تقسیم می‏گردند. حاجات مؤجّل ما حاجاتی است که در عمود زمان مطرح است و آن را در طول زمان، مثلاً مادام‏العمر یا برای سال آینده می‏خواهیم؛ امّا حاجات معجّل حاجاتی است که یک لحظه هم نمی‎خواهیم خواسته ما به تأخیر بیفتد. از طرف دیگر، هر چه اهمیّت خواسته‏ای بیشتر باشد، تأکید بیشتری هم بر آن می‎کنیم و آن را بر دیگر خواسته‏ها مقدّم می‎داریم و بر آن اصرار می‏ورزیم.

شب‏های قدر؛ شب ترمیم گذشته و ترسیم آینده

مطلب دیگر، مسأله لیالی قدر است. در روایتی که زراره نقل می‎کند، امام صادق(علیه‎السلام) می‎فرمایند: بررسی امور سال آینده و اندازه‎گیری آن، در شب نوزدهم انجام می‎شود و در شب بیست و یکم ثبت و ضبط می‎شود و در شب بیست و سوم توشیح می‎شود و به امضای ولی‏عصر(صلوات‏الله‏علیه) می‎رسد.

حالا ما امشب چه می‎خواهیم؟ بنده از خدا دو چیز بیشتر نمی‎خواهم؛ یکی «ترمیم» ودیگری «ترسیم». ترمیم جایی مطرح می‏شود که انسان گذشته را تضییع کرده باشد. ما همه‎مان سال گذشته خطا کرده‏ایم و این خطاها قابل شمارش هم نیست. شب نوزدهم، شب اندازه‎گیری امور نسبت به آینده و شب بررسی است. آیا در اندازه‎گیری امور سال آینده که قرار است امشب انجام شود، سوابق ما هم در نظر گرفته می‎شود یا خیر؟ اگر بنا باشد که گذشته ما بررسی شود، راه ترسیم برای ‎ما بسته می‎شود. ترسیم بدین معنا است که از خدا تقاضا کنیم که سال آینده ما به احسنِ وجه باشد.

گذشته خراب ما نیاز به ترمیم دارد

اینجا است که این بحث مطرح می‎شود که راه‏کار چیست؟ راه‏کار این است که ابتدا سراغ «ترمیم» برویم و از خدا بخواهیم که گذشته‏مان را ترمیم کند. علی(علیه‎السلام) در مناجات خود می‏گوید: «إِلَهِی إِنْ کُنْتَ لَا تَرْحَمُ إِلَّا الْمُجِدِّینَ فِی طَاعَتِکَ فَإِلَى مَنْ یَفْزَعُ الْمُقَصِّرُونَ»؛ خدایا، اگر فقط به کسانی در طاعت تو کوشش کردند رحم کنی، پس آن‏هایی که اشتباه کردند به چه کسی پناه برند؟! «وَ إِنْ کُنْتَ لَا تَقْبَلُ إِلَّا مِنَ الْمُجْتَهِدِینَ فَإِلَى مَنْ یَلْتَجِئُ الْمُفَرِّطُونَ»؛ و اگر تنها از کسانی که از تو اطاعت کردند قبول کنی، پس کسانی که زیاده‎روی کردند چه کنند؟! «وَ إِنْ کُنْتَ لَا تُکْرِمُ إِلَّا أَهْلَ الْإِحْسَانِ فَکَیْفَ یَصْنَعُ الْمُسِیئُون»  و اگر بنا باشد که جز نیکوکاران را اکرام نکنی، پس بدکارها چه کار کنند؟!

شب نوزدهم، شب تقاضای ترمیم گذشته است؛ البته در تمام لیالی قدر این‏گونه است، امّا امشب که بنا بر این است که امور ما را بررسی کنند و اندازه‎گیری کنند و شب بیست و یکم هم ثبت و ضبط کنند، ما قبل از ثبت و ضبط باید از خدا بخواهیم که خدایا از گناهان ما درگذر!

درخواست صفح جمیل از خداوند

در لیالی قدر تقاضای عفو کردن از خداوند، پناه بردن به غفاریّت خداوند است. ممکن است از خدا بخواهیم که ما را به خاطر گناهانمان عقوبت نکند که این را «عفو» می‏نامند. البته عفو عبارت از آن است که در عین عدم مجازات نسبت به کارهای زشت، بدکاری‏ام را به رخم می‎کشد. ولی ما امشب از خداوند «صفح جمیل» می‎خواهیم؛ یعنی بخششی کریمانه که به روی من هم نیاورد که تو بد کردی.

صفح هم یک نوع عفو است؛ امّا یک قِسم خاصی از عفو است. ما از خدا می‏خواهیم که نه تنها عقوبتم مکن، بلکه به رویم نیز میاور؛ چرا که خودم سرافکنده هستم. خودم می‎دانم که وضعم خراب است. خداوند کسی است که خودش به چنین عفوی امر کرده است. در آیات قرآن آمده است: «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنین». عفوشان کن امّا عفوت، عفوِ صفحی باشد. در جای دیگر می‏فرماید: «فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمیل». اینجا  عبارت «جمیل» را نیز اضافه می‏کند که ممکن است اشاره به این مطلب باشد که نه تنها عقوبتم نکن و به رویم نیاور، بلکه حالا که آمدم، نعمتی نیز بر من ببخشای.

تقاضای ترسیم نیکوی آینده از خداوند

پس امشب از خدا چه بخواهیم؟ ابتدا «ترمیم» بخواهیم و پس از آن «ترسیم» بخواهیم. از خدا بخواهیم که سال آینده‎مان خوب باشد. ائمه معصومین(علیهم‏السلام) در ادعیه مأثوره به ما آموخته‎اند که خدا را خطاب کن و بگو: «عَادَتُکَ الْإِحْسَانُ إِلَى الْمُسِیئِین». نه تنها خطاکاران را عقوبت نمی‎کنی، بلکه به ایشان احسان هم می‏کنی. ما شب نوزدهم باید از خداوند ترمیم بخواهیم و شب بیست و یکم به بعد ترسیم بخواهیم. یعنی امشب همه‎مان بگوییم خدایا ما بد کردیم! خودمان می‎دانیم! به روی ما هم میاور! ضمناً این را هم توجه داریم که در شب قدر تمام در‎های آسمان‎ها از شب تا صبح باز است، به این معنا است که هیچ حاجب و مانعی وجود ندارد.

در شب قدر چگونه دعا کنیم؟

در دعا سه چیز مطرح است؛ یکی «داعی» یعنی درخواست‏کننده و کسی که صدا می‏کند دیگری را و تقاضا می‏کند ، دوم خودِ «دعا» و درخواست است، سوم هم «مدعوّ» یا درخواست‏شونده است که طرف مقابل است.  وقتی وضع «درخواست‏کننده» را بررسی می‏کنیم، می‏بینیم وضع خراب است. یعنی رابطه بین درخواست‏کننده و درخواست‏شونده سال گذشته رابطه خوبی نبوده است. حال می‏خواهیم وارد شویم در اینکه حالا چه می‏خواهی بگویی و از خدا چه می‏خواهی؟ 

یک مسأله عرفی را مطرح می‏کنم و بعد می‏روم سراغ روایاتی که روش دعا کردن را به ما می‏آموزند. سؤال من که عرفی هم هست، این است که اگر من با کسی رابطه‏ای داشتم و رابطه‏ام هم یک چنین رابطه‏ای بود که او به من محبّت می‏کرد و من در ازای محبّت‏هایش به او بد می‏کردم و هرچه روش او دوستانه بود، روش من ـ‏نعوذبالله‏ـ دشمنانه بود، حالا اگر بخواهم از او درخواستی کنم، باید چه کار کنم؟ کارمان هم گیر کرده و سروکارمان هم با همان شخص است. حالا چه کار کنیم؟

اوّل به بدی‏هایت اعتراف کن!

حالا فرض کنید من می‏روم پیش او؛ شرمنده و سرافکنده هم هستم. وقتی می‏روم آنجا، اوّلین چیزی که به او می‏گویم چیست؟ اوّلین حرفی که به او می‏زنم چیست؟ خودتان پیش خودتان جواب این سؤال را بدهید؛ چه کار می‏کنید؟ غیر از این است که اوّلین حرفی که به او می‏زنم، این است که می‏گویم «فلانی، من به تو بد کردم»؟ با این سوابق سوئی که پیش او دارم، اوّلین حرفم باید همین باشد دیگر؛ باید به او بگویم من بد کردم؛ امّا تو بیا ما را ببخش و ندیده بگیر. باید این اعتراف و عذرخواهی را بکنم تا بعد از آن رو داشته باشم که آن چیزهایی را که می‏خواهم با او مطرح کنم و تقاضاهایم را از او درخواست کنم.

راه دعا را گم نکنی!

کسی می‏آید خدمت امام صادق(علیه‏السلام) و می‏گوید آقا، من دعا می‏کنم ولی دعاهایم به اجابت نمی‏رسد؛ چه کار کنم؟ مگر خدا نگفته است «اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُم»؟ خودش این حرف را گفته است. این همه آیات قرآنی در این باب وارد شده است؛ پس چرا با این حال، وقتی ما خواستیم به ما نمی‏دهد؟ حضرت نکته‏ای را به او می‏فرماید و آن این است که به او می‏گوید تو باید از جهت دعا وارد شوی و دعا کنی؛ می‏گوید: «وَ لَوْ دَعَوْتُمُوهُ مِنْ جِهَةِ الدُّعَاءِ لَأَجَابَکُمْ»؛ یعنی تو راه دعا را گم کرده‏ای؛ دعا راه دارد. «وَ لَوْ دَعَوْتُمُوهُ مِنْ جِهَةِ الدُّعَاءِ لَأَجَابَکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ عَاصِینَ». اگر از خدا تقاضا کنی، امّا از همان راه دعا، اگرچه گناهکار هم باشی، جوابت را به تو می‏دهد.

توبه کن و پوزش بطلب!

بعد حضرت به او دستورالعمل می‏دهد؛ ابتدا مسأله حمد و ثنای الهی را مطرح می‏فرماید که خودش بحث جداگانه دارد و بعد این جمله را دارد: «ثُمَّ تَعْتَرِفُ بِذُنُوبِکَ ذَنْبٍ ذَنْبٍ»؛ یعنی پیش خدا که رفتی، به یکایک گناهانت اعتراف کن و بگو بد کردم. «وَ تُقِرُّ بِهَا»؛ یعنی اقرار کن. بعد دارد: «أَوْ بِمَا ذَکَرْتَ مِنْهَا»؛ یعنی مگر تو می‏توانی خطاهایت را بشماری؟ نمی‏توانی! پس همان مقدار که یادت می‏آید چه کردی را اقرار کن. بعد می‏فرماید: «وَ تُجْمِلُ مَا خَفِیَ عَلَیْکَ مِنْهَا»؛ یعنی آن چیزهایی که بر تو پوشیده است را اجمالاً اعتراف کن؛ یعنی همان جمله‏ای که من مکرّر گفته‏ام؛ این شب‏ها، شب‏هایی است که انسان برود درِ خانه خدا و بگوید خدایا، بد کردم؛ خیلی هم بد کردم. بدی‏هایم را هم نمی‏توانم بشمرم. امّا اجمالاً اعتراف می‏کنم. «فَتَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مِنْ جَمِیعِ مَعَاصِیکَ»؛ بعد آنجا عذرخواهی کن و بگو حالا از ما چشم‏پوشی کن. این یک نکته بود که امام صادق(علیه‏السلام) اشاره فرمودند.

در دلت تصمیم بگیر که دیگر گناه نکنی!

امّا نکته دوم این است که حضرت در ادامه می‏فرمایند: «وَ أَنْتَ تَنْوِی أَلَّا تَعُودَ»؛ یعنی عذرخواهی کن و پوزش بطلب؛ بعد هم در دلت، نه زبانت، واقعاً بنا بگذار که دیگر این کارها را نکنی. «وَ تَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْهَا بِنَدَامَةٍ وَ صِدْقِ نِیَّةٍ وَ خَوْفٍ وَ رَجَاءٍ»؛ یعنی پوزش هم که می‏طلبی، با حالت پشیمانی و صدق نیّت و با خوف و رجا باشد. در بهترین ایام و بهترین موقعیت‏ها که دعا به اجابت می‏رسد، آن هم در حالی که خودش مرا دعوت کرده و گفته بیا و من هم آمده‏ام و سرافکنده هم هستم، اعتراف هم ‏می‏کنم به اینکه من بد کرده‏ام، تصمیم هم می‏گیرم که دیگر بد نکنم؛ این‏ها همه مقدمه این است که بتوانم از خدا درخواست کنم.

از خدا کمک بخواه که مطیع او شوی!

آن وقت، حضرت این را در یک قالب می‏ریزند و می‏فرمایند:  حالا که می‏خواهی با خدا حرف بزنی، بگو خدایا من معذرت می‏خواهم از گناهانم؛ من از تو می‏خواهم که از من بگذری و توبه‏ام را بپذیری. امّا تنها خواسته‏ات این نباشد؛ از خدا فقط نخواه که از گناهانت بگذرد؛ بلکه در دعاهایی که این شب‏ها می‏کنید، از خدا بخواهید که خدا کمکتان کند که سال آینده مطیع خدا باشید. «فَأَعِنِّی عَلَى طَاعَتِکَ وَ وَفِّقْنِی لِمَا أَوْجَبْتَ عَلَیَّ مِنْ کُلِّ مَا یُرْضِیکَ». از خدا این‏ها را بخواه. مغفرت بخواه، تصمیم هم بگیر که دیگر دستت را به آن خطاها آلوده نکنی، بعد هم بگو ای خدا، حالا کمکم کن که سال آینده من دیگر این‏طور گناه نکنم.

یک توجه، فقط یک توجه کافی است!

آن‏وقت مطمئن هم باش که او می‏گذرد. من یقین دارم؛ اصلاً اعتقادم این است که آن‏هایی که امشب «یک توجه» به خدا کرده‏اند، همه آن‏ها آمرزیده هستند. «یک توجه»، بیشتر هم نه! همین یک توجه به اینکه «خدایا ما بد کردیم»، همه چیز تمام می‏شود؛ او هم کار را تمام می‏کند. پس اوّل معذرت‏خواهی کن؛ بعد هم طلب کمک کن که سال آینده دیگر من این‏طور عمل نکنم و بگو خدایا، تو خودت دستم را بگیر. این روند دعا را به ما یاد داده‏اند. چون من بحثم امشب همین بود که درخواست کننده، درخواستش در این شب‏ها چه باشد، گفتم که اوّل مغفرت، امّا با اعتراف به گناهان؛ بعد هم طلب کمک از خدا برای اینکه سال آینده من آلوده به گناه نشوم و مطیع او باشم.

حالا دعا کن!

این تازه مقدمه درخواست‏های بعدی ما است. اینجا است که خطاب می‏رسد حالا چه می‏خواهی؟ درخواستت چیست؟ در عرف خودمان هم همین‏طور هستیم که اگر طرف مقابلمان یک انسان کریم باشد، وقتی برویم پیش او و بگوییم آقا، ما معذرت می‏خواهیم، ما به شما بد کردیم، ولی کارمان گیر کرده، او چه جواب می‏دهد؟ می‏گوید: «سَلْ حَاجَتَک»! حالا حاجت‏هایت را از من بخواه! بگو ببینم از من چه می‏خواهی؟ این عین تعبیری است که در روایات ما هست. خدا خطاب می‏کند بگو؛ سؤال کن؛ بخواه؛ چه دنیوی، چه اخروی. حالا من چه بخواهم؟

در اینجا یک مطلبی را عرض کنم. ما چون مخلوقیم، همه ما تنگ‏نظریم. یعنی چون محدودیم، ـ‏نعوذبالله‏ـ خدا را هم مثل خودمان فرض می‏کنیم. امّا این تصور اشتباه است. در معارف ما این‏ هست که آنچه را که به ذهنت می‏آید از خدا بخواه، امّا به این بسنده نکن. بگو خدایا، این‏هایی که به ذهن من می‏رسد، همین است؛ امّا سال آینده ما نمی‏دانیم چه گرفتاری‏هایی ممکن است برای ما پیش بیاید. یک چیزهایی هست که ما به آن‏ها محتاج می‏شویم و الآن به فکرمان هم نمی‏آید. لذا بسنده کردن و اکتفا کردن به این گرفتاری‏هایی که در ذهنمان هست یا احتیاجات فعلیه‏ای که الآن داریم، اشتباه است.

فَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ

روایت از پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلّم) است که حضرت فرمود: «إِنَّ الرِّزْقَ لَیَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ عَلَى عَدَدِ قَطْرِ الْمَطَرِ»؛ یعنی روزی‏ها به عدد قطره‏های باران به سوی بندگان می‏آید؛ این عنایت الهی است. «إِلَى کُلِّ نَفْسٍ بِمَا قُدِّرَ لَهَا»؛ به سوی هر انسانی به همان اندازه‏ای که برای او تقدیر شده نازل می‏شود. فرض بفرمایید امشب از خدا می‏خواهیم که مقدّرات سال آینده ما را از هر جهت خوب رقم بزند. ولی این را هم بدان: «وَ لَکِنْ لِلَّهِ فُضُولٌ»؛ خیال نکنی که فقط همین است و به همین اندازه مقدّر می‏توانی از او بخواهی؛ نخیر، خدا زیادتی دارد که من و تو آن زیادتی را اصلاً نمی‏توانیم درک کنیم. «فَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ». از خدا نسبت به اضافه‏هایش و زیادتی‏هایش درخواست کن. برو سراغ اضافه‏هایش؛ نه تنها آنچه را که برای هر کس مقدّر کرده است.

برای دیگران هم دعا کن!

آن وقت اینجا می‏خواهم یک نکته را هم عرض کنم؛ ما در روایات بسیار داریم که برای دیگران خواستن و در حقّ دیگران دعا کردن، موجب می‏شود که برای من هم فزونی پیدا کند و خدا برای من را هم بیافزاید. یکی از عواملی که در زیادتی نسبت به حاجات مؤثر است، همین دعا کردن برای غیر است. پس اوّلاً ما در خواسته‏های مربوط به خودمان نباید نظرتنگی کنیم؛ از آن طرف هم اکتفا و بسنده نکنیم به خودمان؛ بلکه باید برای دیگران هم دعا کنیم.

حُبّ علی(علیه‏السلام) به طاعاتت جان می‏بخشد

امّا روایتی از پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلّم) است که دل‏گرمی ما به همان روایت و امثال این روایت است. حضرت فرمود: «مَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً قَبِلَ اللَّهُ تَعَالَى مِنْهُ صَلَاتَهُ وَ صِیَامَهُ وَ قِیَامَهُ وَ اسْتَجَابَ دُعَائَهُ». یعنی اگر کسی علی(علیه‏السلام) را دوست بدارد، ـ‏نفرمود شیعه علی باشد؛ بلکه فرمود همین که علی(علیه‏السلام) را دوست داشته باشدـ این محبّت علی(علیه‏السلام) به اعمال و طاعاتش جان می‏بخشد و اسکلت اعمال ظاهری‏اش را زنده می‏کند؛ خدا نماز‏هایش را قبول می‏کند؛ روزه‏هایی که گرفته است را خدا از او قبول می‏کند؛ عبادت‏هایی را که کرده است، همه را می‏پذیرد. بعد هم دارد: «وَ اسْتَجَابَ دُعَائَهُ»؛ عجب! پس معلوم می‏شود یکی از عوامل اجابت دعا، حُبّ علی(علیه‏السلام) است. این جزء معارف ما است.

من که خودم را نگاه کردم، دیدم من علی را دوست دارم؛ خدا که از دل من آگاه است. من بعید می‏دانم در این جمع ما کسی باشد که علی را دوست نداشته باشد. مگر می‏شود!؟ بدانید که معصیت‏ها با یک توجه و یک معذرت‏خواهی تمام است و بخشوده می‏شود؛ از آن طرف، اطاعت‏های دست‏وپا شکسته ما را هم حُبّ علی(علیه‏السلام) جان می‏بخشد و روح می‏دهد و آنها را زنده می‏کند. خدا هم این‏ها را قبول می‏کند.

اهل بیت(علیهم‏السلام) وسیله تمسک به خداوند

البته در این راه به وسیله احتیاج داریم. «وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَه». ما هم امشب به خانه‎ای که پر از وسیله است می‎رویم و آن، خانه علی(علیه‎السلام) است. خودش، همسرش، فرزندانش، حسین و حسنش، همه وسیله‏هایی هستند که به آنها متوسّل می‏شویم.

 می‎نویسند علی(علیه‎السلام) در ماه مبارک رمضان هر شب منزل یکی از فرزندانش افطار می‏کرد. شب نوزدهم ماه مبارک رمضان منزل دخترش ام‏کلثوم بود. روایت را او نقل می‎کند. می‎گوید پدرم هنگام مغرب آمد و  به نماز ایستاد؛ من برای پدر افطار حاضر کردم  و در طَبَق مقداری نان جو، کاسه‎ای شیر و مقداری نمک سوده گذاشتم. وقتی نماز پدرم تمام شد، نگاهی به این طَبَق کرد و شروع کرد به گریه کردن. گفت دخترم، برای من دو خورش گذاشتی؟! مگر تو نمی‎دانی که من به پسر عمویم و برادرم، رسول خدا اقتدا کرده‏ام؟ ای دختر، هر که در دنیا خوراک و پوشاکش بهتر باشد، در روز قیامت توقّفش نزد خداوند بیشتر است. ای دختر، در حلال دنیا حساب است و در حرام دنیا عقاب است...

خلاصه ای از سخنان  حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی - ماه رمضان 89 و 90

التماس دعا