قلم

آیا بسم اللَّه جزء سوره است ؟!

به اعتقاد اهل‏بیت رسول اللّه‏ علیهم السلام که صد سال سابقه بر سایر رهبران فقهى مذاهب دارند و در راه خدا به شهادت رسیده و در قرآن نیز عصمت و پاکى آنها به صراحت بیان شده است ، آیه «بسم‏ اللَّه الرّحمن الرّحیم» آیه‏ اى مستقل و جزء قرآن است . فخر رازى در تفسیر خویش شانزده دلیل آورده که «بسم‏ اللَّه» جزء سوره است . (4)

در میان دانشمندان و علماء شیعه اختلافى در این مساله نیست، که بِسْمِ اللَّهِ جزء سوره حمد و همه سوره ‏هاى قرآن است ، اصولا ثبت" بِسْمِ اللَّهِ " در متن قرآن مجید در آغاز همه سوره‏ ها ، خود گواه زنده این امر است ، زیرا مى ‏دانیم در متن قرآن چیزى اضافه نوشته نشده است ، و ذکر" بِسْمِ اللَّهِ " در آغاز سوره ‏ها از زمان پیامبر (ص) تا کنون معمول بوده است .

از مجموع مستندات چنین استفاده مى‏ شود که حتى اکثریت قاطع اهل تسنن نیز بِسْمِ اللَّهِ را جزء سوره مى‏ دانند .

گذشته از همه اینها سیره مسلمین همواره بر این بوده که هنگام تلاوت قرآن بِسْمِ اللَّهِ را در آغاز هر سوره‏ اى مى‏ خواندند ، و متواترا نیز ثابت شده که پیامبر (ص) آن را نیز تلاوت مى‏ فرمود ، چگونه ممکن است چیزى جزء قرآن نباشد و پیامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت کنند ؟ (2)

و اما اینکه این نام شریف بر سر هر سوره تکرار شده، نخست باید دانست که خداى سبحان کلمه (سوره) را در کلام مجیدش چند جا آورده، از آن جمله فرموده: (فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ) و فرموده : (فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ) و فرموده : (إِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ) و فرموده : (سُورَةٌ أَنْزَلْناها وَ فَرَضْناها) . از این آیات مى ‏فهمیم که هر یک از این سوره ‏ها طائفه ‏اى از کلام خدا است ، که براى خود و جداگانه ، وحدتى دارند ، نوعى از وحدت که نه در میان ابعاض یک سوره هست و نه میان سوره ‏اى و سوره‏ اى دیگر .

و نیز از اینجا مى ‏فهمیم که اغراض و مقاصدى که از هر سوره بدست مى ‏آید مختلف است ، و هر سوره‏ اى غرضى خاص و معناى مخصوصى را ایفاء مى ‏کند ، غرضى را که تا سوره تمام نشود آن غرض نیز تمام نمى ‏شود و بنا بر این جمله (بسم اللَّه) در هر یک از سوره‏ ها راجع به آن غرض واحدى است که در خصوص آن سوره تعقیب شده است . (3)

و اما اسم ؟ این کلمه در لغت بمعناى لفظى است که بر مسمى دلالت کند، و این کلمه از ماده (سمه) اشتقاق یافته و سمه به معناى داغ و علامتى است که بر گوسفندان مى‏ زدند تا مشخص شود کدامیک از کدام شخص است و ممکن هم هست اشتقاقش از (سمو) به معناى بلندى باشد ، مبدأ اشتقاقش هر چه باشد کارى نداریم ، فعلا آنچه لغت و عرف از لفظ (اسم) مى‏ فهمد ، لفظ دلالت کننده است و معلوم است که لازمه این معنا این است که غیر مدلول و مسمى باشد . (3)

به هر حال بعد از کلمه" اسم"، به کلمه" اللَّه " برخورد مى‏کنیم که جامعترین نامهاى خدا است ، زیرا بررسى نامهاى خدا که در قرآن مجید و یا سایر منابع اسلامى آمده نشان مى ‏دهد که هر کدام از آن یک بخش خاص از صفات خدا را منعکس مى ‏سازد ، تنها نامى که اشاره به تمام صفات و کمالات الهى، یا به تعبیر دیگر جامع صفات جلال و جمال است همان" اللَّه " مى ‏باشد .

به همین دلیل اسماء دیگر خداوند غالبا به عنوان صفت براى کلمه" اللَّه " گفته مى ‏شود .

آرى تنها" اللَّه " است که جامعترین نام خدا مى ‏باشد ، لذا ملاحظه مى‏ کنیم در یک آیه بسیارى از این اسماء ، وصف" اللَّه " قرار مى ‏گیرند :

هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ . (2)

همچنین لفظ جلاله (اللَّه)، اصل آن (ال اله) بوده، که همزه دومى در اثر کثرت استعمال حذف شده، و بصورت اللَّه در آمده است، و کلمه (اله) از ماده (إله) باشد، که به معناى پرستش است، وقتى مى‏ گویند (اله الرجل و یاله)، معنایش این است که فلانى عبادت و پرستش کرد، ممکن هم هست از ماده (و ل ه) باشد، که بمعناى تحیر و سرگردانى است ، و کلمه نامبرده بر وزن (فعال) به کسره فاء، و بمعناى مفعول (مالوه) است ، هم چنان که کتاب بمعناى مکتوب (نوشته شده) مى‏ باشد ، و اگر خداى را اله گفته ‏اند ، چون مالوه و معبود است ، و یا بخاطر آن است که عقول بشر در شناسایى او حیران و سرگردان است . (3)

ادامه دارد ...

منابع :

1 - الجدول فی اعراب القرآن

2 - تفسیر نمونه

3 - ترجمه تفسیر المیزان

4 - تفسیر نور