قلم

رحمت عام و خاص خدا

مشهور در میان گروهى از مفسران این است که صفت"رحمان"، اشاره به رحمت عام خدا است که شامل دوست و دشمن ، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار مى ‏باشد ، زیرا مى ‏دانیم" باران رحمت بى ‏حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بى ‏دریغش همه جا کشیده" همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره‏مندند و روزى خویش را از سفره گسترده نعمتهاى بى ‏پایانش بر مى ‏گیرند ، این همان رحمت عام او است که پهنه هستى را در بر گرفته و همگان در دریاى آن غوطه‏ ورند .

ولى"رحیم" اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار است ، زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح ، شایستگى این را یافته ‏اند که از رحمت و بخشش و احسان خاصى که آلودگان و تبهکاران از آن سهمى ندارند ، بهره ‏مند گردند .

تنها چیزى که ممکن است اشاره به این مطلب باشد آنست که "رحمان" در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آنست، در حالى که "رحیم" گاهى به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند : وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً:" خداوند نسبت به مؤمنان رحیم است" (احزاب- 43) و گاه به صورت مطلق مانند سوره حمد . (2)

کلمه (رحمان) صیغه مبالغه است که بر کثرت و بسیارى رحمت دلالت مى‏ کند و کلمه (رحیم) بر وزن فعیل صفت مشبهه است ، که ثبات و بقاء و دوام را میرساند ، پس خداى رحمان معنایش خداى کثیر الرحمة ، و معناى رحیم خداى دائم الرحمة است و بهمین جهت مناسب با کلمه رحمت این است که دلالت کند بر رحمت کثیرى که شامل حال عموم موجودات و انسانها از مؤمنین و کافر مى‏ شود و به همین معنا در بسیارى از موارد در قرآن استعمال شده ، از آن جمله فرموده: (الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‏، مصدر رحمت عامه خدا عرش است که مهیمن بر همه موجودات است) و نیز فرموده: (قُلْ مَنْ کانَ فِی الضَّلالَةِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا ، بگو آن کس که در ضلالت است باید خدا او را در ضلالتش مدد برساند) و از این قبیل موارد دیگر .

و نیز بهمین جهت مناسب‏تر آنست که کلمه (رحیم) بر نعمت دائمى ، رحمت ثابت و باقى او دلالت کند ، رحمتى که تنها به مؤمنین افاضه مى‏ کند و در عالمى افاضه مى ‏کند که فنا ناپذیر است و آن عالم آخرت است ، هم چنان که خداى تعالى فرمود : (وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً ، خداوند همواره، به خصوص مؤمنین رحیم بوده است) ، و نیز فرموده: (إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ، بدرستى که او به ایشان رئوف و رحیم است) ، و آیاتى دیگر ، و به همین جهت بعضى گفته‏ اند : رحمان عام است ، و شامل مؤمن و کافر مى ‏شود ، و رحیم خاص مؤمنین است . (3)

در روایتى نیز از امام صادق علیه السلام مى ‏خوانیم که فرمود :

"خداوند معبود همه چیز است ، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان ، و نسبت به خصوص مؤمنان رحیم‏ است"  از سویى دیگر"رحمان" را صیغه مبالغه دانسته‏ اند که خود دلیل دیگرى بر عمومیت رحمت او است ، و"رحیم" را صفت مشبهه که نشانه ثبات و دوام است و این ویژه مؤمنان مى ‏باشد .

شاهد دیگر اینکه رحمان از اسماء مختص خداوند است و در مورد غیر او به کار نمى ‏رود ، در حالى که رحیم صفتى است که هم در مورد خدا و هم در مورد بندگان استعمال مى ‏شود ، چنان که درباره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در قرآن مى ‏خوانیم : عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ"

مؤمنان راستین با گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ در آغاز کارها دل از همه جا بر مى ‏کنند و تنها به خدا دل مى ‏بندند ، و از او استمداد و یارى مى‏ طلبند ، خداوندى که رحمتش فراگیر است ، و هیچ موجودى از آن بى ‏نصیب نیست . (2)

منابع :

1 - الجدول فی اعراب القرآن

2 - تفسیر نمونه

3 - ترجمه تفسیر المیزان

4 - تفسیر نور